Əkrəm Əylisli-85: Faulknerin müsahibəsini Əylisli tozanağında oxumaq

“Bu gün bizim yaşayıb-yaşamayacağımıza dair məsələ həll edilir. Mümkündür ki, iki bəyaz dərili yeniyetmənin mənim doğma məmləkətim Missisipidə zənci uşağı öldürərək yol verdiyi kədərli və faciəli hərəkət bizim yaşamağa haqqımız olub-olmadığına dair suala cavab verəcək. Əgər biz Amerikada ümid verməyən mədəniyyətimizin inkişafında uşağı öldürmək dərəcəsinə çatmışıqsa, bunun səbəbləri nə olursa-olsun, uşağın dərisinin rəngindən asılı olmayaraq, biz məhv olmağı haqq etmişik və sözsüz ki, məhv olacağıq”

William Faulkner: 1955-ci ilin sentyabrında Romada United Press`ə verdiyi bəyanatdan

****

Ana dilimin dünyada çap edilə biləcək barmaqla sayılı nəsr əsərindən bir neçəsinin altına imza atmış bir yazara- indiki halda Əkrəm Əylisliyə- aid olmasını çox istərdim bu sözlərin.”Daş yuxular” romanının xəbəriylə birlikdə romana dair ilkin şərhləri də oxuyanda William Faulknerin yuxarıdakı sözlərini xatırlamışdım; amma və lakin o sözləri həyatının tamamını “asi”liklə yaşamış bir yazarımızın dilindən eşitmək yenə xəyalım olaraq qalmışdı. Bizə Faulkneri o tanıtmışdı; 1978-83-cü illər arasında çıxardığı əfsanəvi “Azərbaycan” jurnalına gələr-gəlməz jurnalın həm ştatlarında, həm də səhifələrində çörəklənmiş “sosialist realizm”çiləri “partbilet”inin oğurlanması bahasına bərtərəf edərək o vaxt gənc sayılan İsa İsmayılzadəni, Mövlud Süleymanlını, Natiq Səfərovu, Dilsuzu, Vaqif Yusiflini yanına almış, “həftə səkkiz- mən doqquz” jurnala qurulan məhkəmələrdə ədəbi gəncliyin manevr sahəsini genişləndirmək üçün heç bir mübarizədən çəkinməmişdi.1979-un payızını xatırlayıram, Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povestinə Yazıçılar İttifaqının iclas salonunda qurulan məhkəmə, o məhkəmədə Əli Vəliyevdən Əlisəfa Nuriyevə qədər həm “Dəyirman”ın müəllifinə, həm də “Dəyirman”ı bəhanə edərək “Azərbaycan” jurnalına edilən rəhmsiz hücumlar, Əylislinin həm “Dəyirman”ı, həm də jurnalın nəşr siyasətini necə müdafiə etməsi gözümün qabağndan bir daha keçir və…. indi saytların birində Mövlud Süleymanlını ‘Daş yuxular’ romanında “fakt” axtararkən görürəm (bir növ,prokuror kimi); sən demə, “Daş yuxular”da Əkrəm Əylislinin faktları saxta imiş”.1982-nin günəşli bir fevral günü gözümün qabağına gəlir: Yazıçılar İttifaqı və MK “Azərbaycan” jurnalına yeni bir müştərək məhkəmə qurmuşdular.Asif Əfəndiyevin “Azərbaycan” jurnalı həyasızca pornoqrafiya yayır”- ittihamına balacaboy Natiq Səfərov ən arxa sıralardan “Həyasız özünsən”- sözləriylə təpki qoyanda Yazıçılar İttifaqının sədri Mirzə İbrahimov balacaboy Natiqə “Otur aşağı,sənə söz vermədm”- çımxırmasıyla jurnalın “baş qaldırışı`na əngəl olmağa çalışmış, ancaq axşam saat 8-də kürsüyə çıxan o biri balacaboy -Əkrəm Əylisli- gün boyu davam etmiş “məhkəmənin stenoqramları”nı didik-didik edərək ittihamçıların üzünə çırpmış və “Burdan da mənim əleyhimə heç nə çıxmayacaq”- hayqırışıyla kürsüdən enərkən “Azərbaycan”ı bir daha güclü qılmağı bacarmışdı; ancaq 1.5 il keçəndən sonra naşirlik işinin yükünü azacıq da olsa yüngülləşdirmək üçün jurnalın əməkdaşlarının oturduğu otağın ortasında durub “Ə,Saparov, nə var nə yox? Bə deyirlər, onlar erməni deyil, haydır”- deyə xətrini lap çox istədiyi Natiq Səfərovun təkidlərinə baxmayaraq “qalmayacaqdı, gedəcəkdi” (bilmirəm, getməsində Mövlud Süleymanlının “Getmək lazımdır, Əkrəm, gedəjiyik, hamımız gedəjiyik, getmək lazımdır”- sözlərinin nə qədər təsiri olmuşdu).

Getməsinə getdi, paytaxtdan getdi, “Gəldim, bu şəhərin hər üzün gördüm; Domsovetin gördüm, dənizin gördüm; Anarın, Mövludun, Ramizin gördüm”- dediyi şəhərdən getdi.18 yanvar 1990-da “Azərbaycan” otelinin bir otağında 4 nəfər idik, hamımızın diqqətini öz üzərinə toplayıb “Mən kənddə özümə ev yox, məzar tikdirdim, vəsiyyət etmişəm, məni o evin həyətində dəfn edəcəklər”- deyəndə isə bu dünyadan gediş manifestini elan etmişdi; 1989-un martında “Drujba narodov”a yazdığı məktubda “Mən eyni vaxtda meydanlara çıxan milyonlarla insanın səmimiyyətinə inana bilmərəm”-sözünə görə Bakıda onun üçün dar ağacı tələb edilmiş, yazar-şair həmkarları tərəfindən ağır ittihamlara məruz qoyulması onu 6 dekabr 1989-da Elmlər Akademiyası Ədəbiyyat institutunun direktoru mərhum Yaşar Qarayevin otağında Yazıçılar Birliyinin sədri Anar danışarkən bir anda ayağa qalxıb “Balası olan bir adamı bu cür insafsızca ittiham edirlər, bu alçaqlıq ancaq Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına xas ola bilər”- qədər sərt danışacaq duruma gətirmiş, o sözləri deyəndən sonra tərk etdiyi toplantıya, təkidlərə baxmayaraq, geri dönməmişdi.Azərbaycan yazıçılarının 1991-dəki qurultayındakı çıxışında da “Yazıçılar ittifaqı rəhbərliyini kütləvi şəkildə getməyə” dəvət etmiş, ancaq özü getsə də, “rəhbərlərin getməsinə” müvəffəq ola bilməmişdi….

Sonra biz müstəqil olmuşduq,onu axırıncı dəfə prezident aparatının yanındakı dövlət qonaq evində bir rus yazıçısıyla naharda görmüşdüm, bir sözünün olub-olmadığını soruşanda rus yazarı mənə təqdim edərək “Qarabağ məsələsində bizə kömək edəcək, Əbülfəz bəyin tapşırığıyla bu işlə mən məşğul oluram”- demişdi.Sonra onu heç vaxt görmədim.Azərbaycan televiziyasında onun haqqında çəkilmiş filmə bir neçə dəfə baxmışdım: anası haqqında danışırdı, atasının müharibəyə getməsini “Drujba narodov”a yazdığı bir məqalədə oxumuşdum, mıənim üçün gerçək Əylisli o təsvirin müəllifi olan adam idi; TV ekranında bir daha danışanda üzərimdəki təsir gücünü daha da artırmışdı; ancaq “hər gün səhər sanki üzümə su yox, işıq vururam”- sürrealizmiylə proqramı bitirəndə bu adamın hələ də işıq-mişıq söhbətlərindən əl çəkməməsi ürəyimi sıxmışdı.Məclisin çatısı altına girəndə isə 1937-dən sonra bütün sahələrdə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün ən çox işi görən bu adam mənim üçün bitmişdi; ölümünə yaxın John Kennedy William Faulkerni Ağ evə görüşə dəvət edəndə “Gedəcəksinizmi?”- sualına Faulkner “Burdan Washingtona 160 mildən artıq yoldur, bir nahar üçün getməyə dəyməz”- sözləriylə cavab vermişdi; Faulkneri bizə tanıdıb sevdirən adam isə İstanbul Türkcəsində desəm, daha sərrast olacaq, millət vəkili mandatına “tənəzzül etmişdi”.Son 20 ildə onun yeni bədii əsərlərini oxuya bilməmişdim, “Azadlıq” radiosunun Oxu zalına qoyduğu bir parça əsəri isə mənim üçün bitib-tükənmişliyin ifadəsi idi.Və bu “Daş yuxular”… barədə heç nə deməyəcəm.Onun müəllifinə minnətdarlıq borcumdan çıxıram; ona görə ki, 1937-dən sonra Azərbaycan coğrafiyasında yaşayan heç bir şanlı Azərbaycan yazıçısının nəfəsinin uzun yaradıcılıq marafonunda axıra qədər yetmədiyini, yetməyəcəyini şəxsən mənə bir daha təsdiqləmiş oldu; “Daş yuxular” göstərdi ki, bizim bir atımlıq barıtımız olurmuş, biz çox uzun yaradıcılıq marafonunun sadəcə ilk dörddə bir məsafəsini qaça bilirik, sonrası isə ziqzaq, yalpalama, səndələmə, yerə yıxılma.

”Daş yuxular” romanı “Şərq bicliyi” adlı məfhumun içini dolduran əvəzsiz bir örnəkdir; Əylislinin sülh sahəsində almağa çalışdığı Nobel mükafatının ədəbiyyat sahəsindəki laureatı Orhan Pamuk da o “Şərq bicləri”ndəndir.”Türklər 1 milyon erməni,30 min kürd öldürdü”- sözünə görə ədəbiyyat sahəsində Nobel almaq- Şərqin “bic maddiyyatçılığı”yla Qərbin imperial ikiüzlülüyünün nigahından doğulmuş soysuz bir “şey”dir.

60-cı illərdə Gabriel Garcia Marquez ilə İsa Hüseynov da eyni paraleldə yazırdılar.Gabo hara qədər getdi, Hüseynov harda qaldı?

Seyid deyər ki, bundan savayı mən nə açım yar söhbətin?

Əkrəm Əylisli Azərbaycanca qələmə alınıb dünyanın istənlən dilində tərəddüdsüz şəkildə çap edilməyə layiq 10 nəsr əsərindən ən az ikisinin müəllifi olmaqla yanaşı,son 100 ildə Şeyxül-Mühərririn titulunu daşımağa ən çox layiq olan şəxsiyyətdir.

Çox yaşayın,Usta,Ustad…

Mayis Əlizadə (Fevral 2013-Dekabr 2022)

William Faulkner : “Kitablarımı onlara sərf etdiyim zəhmət və əzabın dərəcəsinə görə dəyərləndirirəm”

“Yazarkən insanların mənim kitablarımı oxuyacağını heç vaxt düşünmürəm”

“Thomas Wolfe kainatı əsərlərinə yerləşdirməyə cəhd göstərib məğlub oldu; onun məğlubiyyəti hamıdan şərəflisi idi”

William Faulknerin 1955-in sentyabrında Parisdə verdiyi müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.Bu, müsahibə verməyi qətiyyən sevməmiş yazarın iki böyük müsahibəsindən biridir.Müsahibəni alan Cynthia Grenier American İnformation Service”in Parisdəki əməkdaşının xanımı idi.29 iyul 1955-də Yaponiyaya gedən Faulkner 1 avqustda amerikan ədəbiyyatı üzrə Nagano’da keçirilən yay seminarında iştirak edib.22 avqustda “Yapon gəncləri”nə adlı müraciət yazan Faulkner 23 avqustda ölkəni tərk edərək İtaliyaya gedib.İngiltərəyə səfərindən əvvəl bir neçə gün Parisdə qalan Faulkner “Gallimard” nəşriyyatının onun şərəfinə verdiyi ziyafətdə iştirak edib.Cynthia Grenier’in müşaiyət etdiyi Faulkner ziyafətdə Albert Camus ilə də görüşüb.Əvvəlcə fransızca çıxan müsahibə Yale’dəki “Accent” dərgisində 1956-cı ilin yayında ingiliscə çap edilib.Müsahibə ingiliscədən tərcümə edilib.

William Faulknerin Cynthia Grenierə verdiyi müsahibə

Parisdəki İnformation Service’in arxasında geniş yaşıl tala. Sentyabrın axırındakı qızıl payız, isti səhər. William Faulkner mavi köynəkdə, pencəksiz, çəmənin üstündə oturub qəlyan çəkir. Müsahibəni alan Cynthia Grenier onun yanında oturub. Uzun kirpiklərinin altındakı dipdiri tünd qəhvəyi gözləri və günəşdə yanmış üzüylə gözəl, ağ saçlı Faulkner. İrəliyə uzanmış çənəsi üzünə qərarlı və sərt ifadə verir. Canlılığına və xarici görkəminə görə o, 58 yaşından çox cavan görünür. Sakit və aramla danışır, tələffüzü-savadlı Cənublu üçün xarakterikdir. Ümumilikdə ifadələri qısadır, ancaq Faulkner öz yaradıcılığı və inandığı şeylər barədə danışanda ifadələr onun nəsr əsərlərində olduğu kimi, gözəl, uzun, mürəkkəb olur. O, söhbətə birinci başlamağı sevmir və hiss etdirmədən həmsöhbətinin danışmağa başlamasını gözləyir. Onun jurnalistlərdən və rəsmi müsahibələrdən zəhləsi gedir, ancaq özünün dediyi kimi, “gənclərin suallarına cavab verəndə” gerçək istək və maraq nümayiş etdirir. Bu müsahibədən bir neçə gün əvvəl keçirdiyi mətbuat konfransında yaradıcılığı və fəlsəfəsiylə bağlı jurnalistlərin təfərrüatlı suallarına təkidlə ‘Mən ədəbiyyatçı yox, sadə bir fermerəm’-sözləriylə cavab vermişdi. Ancaq ‘ədəbiyyatçı’ olmaqla ‘yazar’ olmaq-onun təsəvvüründə fərqli şeylərdir. Ona görə də Faulkner nəhayət, yazar olduğunu qəbul edir və bəzən öz yaradıcılığı haqqında danışmağa razılıq verir. Onun (danışma) metodu- sadəliklə özünümüdafiəni birləşdirməkdir; həmsöhbətini əsərlərinin ‘ədəbi’ analizi və ya ‘rəmzi’ mənasıyla bağlı qadağan qoyduğu bölgələrə buraxmır. Ancaq sadə, insani ünsiyyət qurmağa kömək edir. Faulkner danışanda və ya dinləyəndə qəlyan çəkir, zaman-zaman, demək olar ki, avtomatik şəkildə sarı çizgili kisəsindən qəlyanına tütün doldurur. Onun şəxsiyyəti bütövlük və özünü ustalıqla gizləmə təsiri bağışlayır.Faulkner nəzakəti və bir az da dəcəlliyi barındıran, əl-qolu bağlamayan xüsusi diqqətiylə insanı məftun edir.

Grenier: Paris bu dəfə sizə necə təsir bağışladı?

Faulkner: Çox xoşuma gəldi. Fransa və İtaliya mənim sevdiyim ölkələrdir. Paris, demək olar ki, mənim doğma şəhərimdir. O, hər bir insanın mədəni irsinin bir parçasıdır. Burada sənətkar olmaq o qədər asandır ki. Havanın özündə bu var.

Grenier: Siz nə vaxtsa burda yazmağa cəhd etdinizmi?

Faulkner: (Yüngülvari təbəssümlə): Mən bacarmazdım, burada həddən çox əyləncə var.

Grenier: Siz yaşıdlarınızın və ya cavan yazarların nə yazdığını təqib edirsinizmi?

Faulkner: Yox. Son 10-12 ildə mən yeni heç nə oxumamışam. Düzdür, yaxın vaxtlardan bəri mənim daha çox boş vaxtım olub, daha çox oxumağa başlamışam və düşünürəm ki, evə qayıdanda oxumaqla məşğul ola biləcəyəm. Yeni kitabları, indi nə yazıldığını oxumaq istəyirəm.Yaponiyadan mənim arxamca böyük bir kitab baqajı gəmidə gəlir. Sonra da İtaliyadan gənc italyan yazarlarının. Sonra fransızları oxumaq istəyirəm (susur və düşüncəli halda qəlyanını sümürür). Mən oxuduğum kitabları uzun illərdən bəri oxuyuram. ‘Əhdi-ətiq’, Dickens, Flaubert, Balzac, Dostoyevski, Tolstoy, Shekespare. Ancaq bunlar köhnə dostlardır. Artıq indi mən onları ardıcıl şəkildə, əvvəldən axıra kimi oxumuram. Sadəcə, nə vaxt oxumaq istəsəm, istədiyim yerdən başlayıram.

Grenier: Məsələn, sizin bir az əvvəl xatırlatdığınız yazarlardan elə qeyri-ixtiyari şəkildə Balzac’ı götürsək. Balzac’da sizi cəlb edən nədir?

Faulkner: Məni Balzac’ın özünə məxsus dünyası cəlb edir. Onun personajları kitablarının səhifələrində elə-belə durmurlar. Qanın damarda canlı şəkildə dolaşması kimi onun personajları arasında birinci və sonuncu səhifəni birləşdirən əlaqə vardır. Eyni qan, əzələlər, canlı hörgü onun personajlarını birləşdirir.

Grenier: Bəs şeir? Siz şeir oxumağı sevirsinizmi?

Faulkner: Bəli. Ancaq müasir şairləri yox. Mənim köhnə dostlarım var, onları daima yenidən oxuyuram. Keats, Shelly, Byron, Elizabethçiler, Marlowe, Thomas Champion, Fransız şairləri Verlain ve Laforgue. Mənə elə gəlir ki, hər bir romançı-şeir yazmağa müvəffəq olmamış şairdir. Məncə, insan əvvəlcə şeir yazmaq istəmiş və bunu edə bilməyəciynə əmin olmuşdur. Formasının mürəkkəbliyinə görə şeirdən sonra gələn hekayə janrında yazmaq istəmişdir. Və orda da məğlub olandan sonra roman yazmağa başlamışdır.

Grenier: Bu cür deyərkən siz hər hansı müəllifi nəzərdə tutursunuzmu?

Faulkner (həmsöhbətinə baxaraq): Mən özüm müvəffəq olmamış şairəm. Gəncliyimdə şeirlər yazmaq istəyirdim, anladım ki, məndən şair olmaz. Və roman yazmağa başladım.

Grenier: Əgər icazə versəydiniz, sizə mütaliə dairənizlə bağlı sual verərdim. Siz detektivlər oxuyursunuzmu?

Faulkner: Görürsünüzmü, mən ‘Karamazov qardaşları’na bənzəyən yaxşı detektivləri sevirəm.

Grenier (bir qədər qərarsız) :Mən ‘Atla gediş’i nəzərdə tutmuşdum.

Faulkner: Məncə, Simenonun hekayələrindən çox şey öyrənmək olar. Onlar Çexovun hekayələrinə bənzəyir.

Grenier: Mən belə hesab edirəm ki, bəlkə Çexovun özünü yenidən oxumaq daha yaxşı olardı? (Faulkner və həmsöhbəti təxminən 1 dəqiqə bir-birlərinə baxırlar)

Grenier: (davam edir) Siz tez-tez deyirdiniz ki, ümumiyyətlə fermersiniz (Faulkner başıyla təsdiq edir), ancaq yazar-fermer mövqeyinizi möhkəmləndirənə qədər siz bir çox peşə dəyişmisiniz.

Faulkner: Tamamilə doğrudur. Mən rəngsaz, pilot, spirtli içki daşıyıcısı olmuşam, bir çox təsadüfi peşədə özümü sınaqdan keçirmişəm. Atam öləndən sonra ailənin bütün məsuliyyəti mənim üzərimə düşdü… Ona qədər isə ehtiyacım olanda və ya pulum olmasını istəyəndə qazanmaq üçün hər işi boynuma götürürdüm. Məsələn, Birinci dünya müharibəsindən sonra aviasiya yeni yaranırdı. İnsanlar təyyarədə uçmaq üçün hətta 100 dollar verməyə razı idilər. Bu cür bir işlə məşğul olmaq üçün lisenziyaya da gərək yox idi. Daha sonra havada uçmaq qaydaya salındı, daha çox təyyarə çıxdı, uçmaq da (insanlara) əvvəlki kimi maraqlı gəlmədi və eyni zamanda, az pul verdiklərinə görə mən bu işdən vaz keçdim.

Grenier: Əvvəllər bir neçə dəfə demişdiniz ki, rəngsaz olmusunuz. Bu peşənin sizin üçün xüsusi önəmi var idimi?

Faulkner: Bu, dəhşətli bir iş idi-mən boyanın qoxusuna tab gətirə bilmirdim. Qoxu mənim ürəyimi bulandırırdı, ancaq yaxşı pul verirdilər (uzun pauza, Faulkner qəlyanını çəkir). Mən gəmidə də işləmişəm, motorlu qayıqda Kubadan Yeni Orleana xam spirt daşıyırdım, elə o vaxt Sherwood Anderson ile tanış oldum. Biz hər gün qabağımıza 2-3 şüşə viski qoyub içir, deyib-gülür, insanlar barədə danışırdıq. Növbəti səhər Sherwood təxminən 4 saat gec gəlirdi, nahardan sonra isə biz yenidən oturub danışır ve içirdik. Növbəti səhər Sherwood yenə gəlmirdi. Ona görə də mən düşündüm: insanın özü üçün xəyal edə biləcəyi ən yaxşı iş elə budur. O vaxt artıq hiss edirdim ki, yaratmaq mənim xoşuma gəlir, ona görə də bir gün oturub yazmağa başladım. Təxminən bir həftədən sonra Anderson əvvəllər heç görmədiyi bir işi görərək mənim yanıma gəldi. O soruşdu: ‘Nə olub? Sən məndən incimisənmi?’ Mən dedim ki, roman yazıram. O, sadəcə ‘Aman Allahım!’ – deyərək çıxıb getdi. Bir neçə həftədən sonra mən xanım Andersonu gördüm. ‘Sherwood sizə bir neçə kəlmə söyləməyimi xahiş edib- o deyirdi-əgər siz romanınızı oxuması üçün ona təzyiq göstərməsəniz, o öz zəmanətiylə sizin romanınızı nəşriyyata göndərəcək’. 3 aydan sonra romanı bitirdim və Anderson onu nəşriyyata göndərdi.

Grenier: Bu ‘Əsgər mükafatı’ idimi?

Faulkner: Tamamilə doğrudur. Onu nəşriyyata göndərəndən sonra mən Avropaya getməyi qərarlaşdırdım və Yeni Orleandakı bir yük gəmisinə matros işinə girdim. 3 aydan sonra Parisə gələndə orada məni nəşriyyatdan göndərilmiş 200 dollar gözləyirdi. Bilirsinizmi, mənim 1 sentim də yox idi, ancaq 3 ay müddətində mən o çekdəki pulu ala bilmədim. Men onu yanımda gəzdirir və arabir uzaqdan nəzər salırdım.

Grenier: Müasir gənc yazarın vəziyyəti, məsələn, kiçik hekayələrin belə çap edilə biləcəyi nəşr orqanlarının sayının az olmasıyla bağlı nə düşünürsünüz?

Faulkner: Gənc yazar müvəffəqiyyət barədə çox da düşünməməlidir. Ümumiyyətlə müvəffəqiyyət barədə düşünməyə dəyməz (dikəlir, özündən əmin şəkildə). Müvəffəqiyyət qadın kimidir, o, qadına bənzəyir. Ona yuxarıdan baxanda sevgiylə və itaətkar şəkildə sənin dalınca gəlir, ancaq sən onun qayğısına qalınca, o səni əzib keçməyə başlayır (susur, qəlyanını sümürür). Bilirsinizmi, mən bir fond yaratmaq və ya Renessans dövrünün sənətə qayğı göstərən adamlarından biri olmaq istəyərdim. Mən cavan yazar və rəssamlar üçün böyük bir ev açardım. Hər rəssama kətan və ehtiyacı olan qədər boya və fırça, yazara isə bir dəstə kağız və yazı makinası verərdim. Onlar kağız və kətanlarını bitirəndən sonra gəlib təzəsini alardılar. O evdə hər kəsin yaşamaq üçün yeri, yemək-içməyi və siqaret, viski və qızların əhvali-ruhiyyəsini yüksək tutmaq üçün arabir paltar pulu kimi xırda xərclərə sərf ediləcək qədər pulu olardı. Ancaq ildə bir dəfə hamı mütləq roman və ya tablo verməli olardı. Daha çox da vermək olar, ancaq ildə bir dəfə öhdəlik kimidir (qəlyanını yandıraraq). Bəli, təəssüf ki, mən bunu edə bilmirəm.

Grenier: Siz belə hesab edirsiniz ki, yaratmaq üçün o yazar və rəssamların bir yerdə yaşaması, fikir bölüşməsi və bir-birini tənqid etməsi faydalı olardı?

Faulkner: Yox, mən o cür hesab etmirəm. Sənətkar çox danışmamalıdır. O çox danışırsa, bunun qarşılığında o qədər az yazır. Belə isə, eyni evdə yaşayaraq onlar hər şeyi danışacaqlar və beləliklə bütün vaxtlarını yaratmağa həsr edəcəklər.

Grenier: Siz nə vaxtsa kiminləsə əsərlərinizi müzakirə etmək tələbini özünüzdə hiss etmisinizmi?

Faulkner: Yox. Özümdən başqa heç kim mənim nə yazdığımı bilməyib. Həmişə özüm bilmişəm: yaxşı və dəqiq yazmışam, yoxsa yox. Başqa heç kim bunu deyə bilməzdi. Əgər mənim baxımımdan yaxşı alınıbsa, başqasının nə düşündüyünün mənim üçün qətiyyən önəmi yoxdur.

Grenier: Bu dediklərinizin işığında ayrı-ayrı tənqidçi və yazarların Faulknerin ‘təhtəlşüur mənası’, ‘simvolik məzmunu’ və buna bənzər müzakirələrini eşidəndə və ya oxuyanda nə hiss edirsiniz?

Faulkner (özündən əmin halda): Mən onları heç vaxt oxumuram. Ancaq ‘Ölüm döşəyində ikən’ romanımda guya təsvir etdiyim sosial mənzərənin müzakirəsi barədə eşidəndə özümü gülməkdən saxlaya bilmirəm.

Grenier: Deyəsən, bu, ümumi sual olacaq, ancaq yenə də olsun: ideya sizə nə şəkildə gəlir? Siz kitabı necə yazırsınız?

Faulkner: Həmişə, her şeyin təməlində həyat təcrübəsindən bir fikir və ya hadisə dayanır. Mən sadəcə o fikri idrak edirəm. Özümə aydınlaşdırıram ki, insanların o ana gəlməsi üçün nə baş verməlidir və bunu yozarkən daha sonra insanların özlərini necə aparacağını görürəm. Mən ilhama inanmıram. Mən həmişə öz şəxsi təcrübəmə, özümün şahidi olduğum hadisələrə, insanlardan eşitdiyim əhvalatlara istinad edirəm (pauza). Mənə elə gelir ki, insanlar mənim kitablarımda oraya qoyduqlarımdan daha çox şey tapmağa çalışırlar. Fərqli hadisələri nəql etmək, xarakterlər, situasiyalar yaratmaq mənim xoşuma gəlir. Hər şey bundan ibarətdir. İnanmıram ki, hər hansı yazar öz əsərlərinə nəyisə məxsusi şəkildə yerləşdirdiyini bilir. Bizim görmək istədiyimiz iş-etirafımızı, insanlar barədə bildikilərimizi ən təsirli şəkildə oxuculara verməkdir. Xarrat öz alətiylə necə işləyirsə, yazıçı da o cür işləyir. Məsələn, zorlama. Axı bu da mənim istədiklərimi ən yaxşı şəkildə ifadə etməyim üçün istifadə etdiyim metodlardan biridir. Əgər kitablarımı yenidən yaza bilsəydim, mənə elə gəlir ki, onlar daha yaxşı olardı. Ancaq düşünmürəm ki, onda da özümdən razı qalardım. Düşünmürəm ki, yazıçı ümumiyyətlə öz işindən razı qalmalıdır. Əksi-təqdirdə onun öz boğazını kəsməsindən başqa işi qalmazdı (barmağıyla boğazını necə kəsməyi göstərir). Yazıçı olmaq-demək ki, ən əzablı peşənin sahibi olmaqdır. Yazıçı xəstəliyə mübtəla olmuş şəxsdir, ona görə də o, daima işləməyə məhkumdur. Bu, tənhalıqda görülən əzablı bir işdir və nəticəsi heç vaxt sənin istədiyin kimi olmur. Yenə və yenidən cəhd edirsən, ancaq fərqi yoxdur, heç vaxt alınmır. Yazıçı bunun əvəzində hansı mükafatı alır? Bunu bilmirəm.

Grenier: Bir az əvvəl dediniz ki, fərqli əhvalatları sadəcə yazmaq sizin xoşunuza gəlir. Bundan başqa, sizin əsərlərinizdə fəlsəfi məna tapmaq mümkündür. Sizə elə gəlmirmi ki, əsərlərinizi bir-birinə bağlayan hansısa vəhdət, özünə məxsus məqsəd və ya mövzu vardır?

Faulkner (qətiyyətlə): Mənim əsərlərimdə vahid mövzu yoxdur, əgər varsa belə, onu ‘insanların həmişə şərait və öz şəxsi taleləri qarşısında daha güclü dayanması və zəfər çalması’ şəklində müəyyənləşdirmək olar.

Grenier: Ancaq bir çox əsərinizdən sizin qəhrəmanlarızın çoxunun taleyin iradəsi altında qalması təəssüratı yaranır.

Faulkner: (qəlyanıyla jest edir): Ancaq həmişə taleyinə qarşı daha güclü şəkildə dayanan, zəfər çalan bir insan vardır.

Grenier: Bütün hallarda ölənlər tab gətirənlərdən çox olur.

Faulkner: Bu, önəmli deyil. Onların ölməsinin əhəmiyyəti yoxdur. Onların necə ölməsi önəmlidir.

Grenier: Ölmək lazımdırmı?

Faulkner: Edə biləcəyindən daha çox şeyi etməyə cəhd göstərərək həlak olmaq. Hətta məğlubiyyət qaçınılmazdırsa, onun ayağının altına əlcək atmaq.

Grenier: İnsanın müqavimət göstərərək ayaqda qaldığını və zəfər çaldığını dediniz. Bizim atom əsrində onun necə zəfər çaldığını şərh edə bilərsinizmi?

Faulkner: Əlbəttə ki, edərəm. İnsanların özlərini məhv etmələri üçün bir çox texniki vasitə vardır. Ancaq indi bizi mənəvi cəhətdən məhv etmek üçün yəqin ki, 100 illərcə əvvəl olan qədər çox vasitə yoxdur. Dəyişən sadəcə bizim ətrafımızdır. Və insan da ətraf mühitlə birgə dəyişir. O, ətraf mühitin öhdəsindən gələcəkdir. İnsanın bu gün qarşılaşdığı məsələlər-onun ayaq üstə durmağa başladığı ilk çağlardakı problemlərlə eynidir. İnsan daha cəsur olmaq, daha çox əzab çəkmək istəyir. Və bəzən özü üçün də gözlənilməz şəkildə insan özünün təsəvvür etdiyindən daha cəsur və vicdanlı olduğunu derk edir. O ayağa qalxıb deyir ki, ədalətsizilik sona çatacaqdır və bunun olması üçün əlindən gələn her şeyi edir. Bəzən insan elə hərəkətlər edir ki, yaşamağa layiq olmadığını belə düşünə bilir. Ancaq başqa durumlarda insan öz günahını yuyur. İnsan zəfər çalır (Faulkner uzun müddət sərt baxışla həmsöhbətinə baxır: sonra qəlyanını təmizləyir)…

Grenier: Əsərlərinizə necə yanaşmağınız barədə danışa bilərsinizmi?Sizin daima xüsusi rəğbət bəslədiyiniz və hətta tapındığınız kitabınız varmı?

Faulkner: Mən öz kitablarımı onlara nə qədər əmək və əzab sərf etməyimə görə dəyərləndirirəm. ‘Döşəyimdə ölərkən’ tərzindəki kitabı yazmaq asan, sadəcə çox asan idi. Tour de force (məşq üçün çalışma). Mən ona 6 həftə sərf etdim (təbəssümlə). Bu cür kitabı insanın əlini arxasına bağlasalar da yaza bilər. Hər şey bir parçadan, mənim tərəfimdən xüsusi əmək sərf edilmədən yarandı. Sadəcə baş tutdu, o qədər. Mən ailənin dağılması üçün mümkün olan bütün təbii imkanları gözümün önünə gətirdim və onlara dağılması üçün imkan verdim. Mənə böyük əzablar bahasına başa gəlmiş kitab – ‘Səs və hiddət’dir. Yenidən yazıb tamamlamaq üçün mənim 5 ilimi aldı. Ancaq mən onu heç cür bitirə bilmədim.

Grenier: ‘Səs və hiddət’i yazmaq ideyası hardan yarandı?

Faulkner: Hər şey nənələrinin dəfnində 2 uşağın evin qabağındakı həyətdə gəzmək üçün göndərilməsiylə başladı. Qız uşağı kifayət qədər böyük idi, ona görə də ağaca çıxıb içəridə cərəyan edənlərə pəncərədən baxa bilirdi. Mahiyyətcə bu; nəslin tükənməsi əhvalatıdır. Ona görə də bunu yazmaq-hələ heç nə deyildi. Ağıldan kəm oğlan uşağı başlanğıcda oxucu rəhmdilliyinin süjetə dəstək verən dirəyi kimi düşünülmüşdü. Sonra mən düşündüm ki, əgər ehvalatı o nəql etsə, nə olar? Və onu təhkiyəçi yapdım. Kitabın dörddə biri bu cür yazıldı, ancaq bu, çox az idi, nə isə çatmırdı. Sonra hadisəni Quentin özü gördüyü kimi yenidən nəql etdi, ancaq bu da az idi. Eyni hadisəni Jason nəql etdi, ancaq bütün hallarda nəsə çatmadı. Mən özüm hekayəni nəql etməyə cəhd göstərdim, ancaq yenə də nəsə çatışmadı, əlavə yazdım, yenə də istədiyim kimi olmadı. Mən bu kitaba ən ülvi hisslərimi bəsləyirəm. Onu nə rahat buraxa, nə də istədiyim kimi yaza bildim. Bir daha sınaqdan keçirmə cəhdimə baxmayaraq, güman edirəm ki, bu dəfə də istədiyim kimi olmayacaq. Bu, 2 itirilmiş qadının: Caddy və onun qızının faciəsidir.

Grenier: Sizin əsərlərinizlə bağlı məhz bu nöqtə məni maraqlandırır. Bəzi əsərlərinizdə – məsələn, ‘Axşam düşəndə’ – siz sadə, birbaşa, çox gözəl yazırsınız. Ancaq bəzi romanlarınızda düşüncənin irəliləməsini anlamaq çox çətindir, bəzi hallarda isə 2-3 dəfə oxumadan süjeti anlamaq mümkün deyil. Siz bunu qəsdən edirsinz, yoxsa oxucu günahkardır?

Faulkner: Yox, oxucu heç nədə günahkar deyil. Hər bir sənətkar kimi mən də sadə və aydın yazmağa çalışıram. Bəzən müvəffəq olmuramsa, bu, mənim günahımdır.

Grenier: Oxucu kütlənizin önəmli dərəcədə çoxalması faktının sizin yaradıcılığınıza təsiri varmı?

Faulkner (qətiyyətlə): Yox… Mən yazanda insanların mənim kitablarımı oxuyacağını düşünmürəm. Cavan olanda, ümumiyyətlə kiminsə mənim kitabımı oxuyacağı üzərində baş sındırmırdım. İndi, necə deyərlər, mənim bir az gerilədiyim vaxtda (yüngül təbəssümlə), kitablarımın oxunması barədə düşünmək mənim üçün xoşdur, ancaq əvvəl olduğu kimi, bu durum mənim necə yazmağıma qətiyyən təsir etmir.

Grenier:Belə hesab edirsiniz ki,geniş kütləni nəzərə alaraq yazmaq zərurəti sizə mane olmur.Bəs kino sahəsində işləyərkən necə?O iş sizdən xüsusi yanaşma və ya uyğunlaşma tələb edirmi?

Faulkner (sakit təbəssümlə):Bilirsiniz,mən Amerikan kinosunu ciddiyə almıram axı.Mənım Hollywood”da rejissor dostum var,bizim onunla müqaviləmiz var.Mənə pul lazım olanda ona zəng edirəm,ona ssenari lazım olanda o mənə zəng edir.Ancaq kinodakı işimi mən heç vaxt ciddiyə almıram.

Grenier: Kitablarınızın bütün dünyada oxunub müzakirə edilməsinə necə baxırsınız?

Faulkner (başıyla təsdiqləyir): Məni sevindirən odur ki, yaratdığım dünya sanki kainatın künc daşlarından biridir. Hiss edirəm ki, mən o daşı kənara çəksəm, kainat dağıla bilər. Əgər gerçəkdən xaricdə mənim yaratdığım amerikan dünyasına inanırlarsa, ola bilər ki, öz qəhrəmanlarımdan birini prezident seçdirim (qəlyanını ciddi-cəhdlə dolduraraq), bəlkə Lem Snope”su (tələm-tələsik həmsöhbətinə baxaraq).

Grenier: Sizin Yoknapatawpha ilə bağlı kitablarınızda mənim soyadımı daşıyan personaj var. Hansısa barakda yaşayan sərsəri Grenier”lər.

Faulkner (həmsöhbətinə maraqla baxaraq): Əlbəttə ki, bəs necə ola bilər? Grenier”lər bizim əyalətə hamıdan əvvəl gəlmiş 3 ailədən biriydi: Hebersham, Holston ve fransız Grenier. Hebersham”lərdən sonuncusu xanım Hebershamdir. Xatırlayırsınızmı, ‘Külü murdarlayan’ romanında (Cynthia Grenier başıyla təsdiqləyir, pauza. Faulknerin xoş özəlliklərindən biri onun təbii və məcbur olmadan susmaq qabiliyyətidir).

Grenier: Dünən axşam ‘Ayı’nı yenidən oxuyurdum, mən ov və ona bənzər şeylerlə çox da tanış olmasam da, orada təsvir edilən duyğular mənə çox təsir etdi. Mənə elə gəlir ki, o, çox yaxşı hekayədir (Faulkner təsdiq edici baxış atır, xəfifcə gülümsəyir, gözləyir). Deyin görək: gerçək Big Ben və Şir olublarmı?

Faulkner: Bəli, mən uşaq olanda bizim əyalətdə Big Benə bənzəyən ayı vardı. Bir dəfə o, tələyə düşmüşdü və o vaxtdan hamı onu “axsaqayaq” adlandırırdı. Onu da öldürdülər, ancaq əlbəttə ki, mənim hekayədə öldürdüyüm kimi təsirli şəkildə yox (düşüncəli halda qəlyanını sümürərək). Kattenbeck”i mən atamın yanında işləyən oğlandan yaratmışam. Onun 30 yaşı vardı, ancaq ağlı 14 yaşındakı uşağın ağlıydı. Mənim 8, ya da 9 yaşım olardı. Mən sahibkar oğlu olduğuma görə, əlbəttə, həmişə mənim dediyimi edərdik. Bizim etdiyimiz o işlərin nəticəsində sağ qalmağımız sadəcə möcüzədir. Sadəcə möcüzə!

Grenier: Dediklərinizdən və sizin yaradıcılığınız barədə məlum olanlardan belə anlaşılır ki, kitablarınıza öz şəxsi təcrübənizdən bir çox şeyi daxil etmisiniz. Məsələn, aviasiya ile bağlı epizodlar. Onlar da sizin şəxsi təcrübənizdəndirmi?

Faulkner: Yox. Onlar mənim düşüncəmə və o vaxt təyyarələrlə sıx bağı olan hər kəsin təcrübesinə əsaslanmışdır.

Grenier: Sizin öz əsərlərinizdəki sevimli qəhrəmanlarınız kimlərdir?

Faulkner: Dilsey ve Ratliff: tikiş maşınlarının satış təmsilçisi.

Grenier: Niyə?

Faulkner: Çünki Dilsey qorxmaz, kişi kimi, əliaçıq, səmimi və vicdanlıdır. O, məndən daha qorxmaz, vicdanlı əliaçıqdır. Ratliff möcüzəvi adamdır. Mənim tanıdığım insanların hamısından çox o iş görmüşdür. Mən onun gördüyü bütün işlər barədə danışa bilməmişəm (pauza,gözlənilmədən və birbaşa): Bəs sizin sevimli qəhrəmanlarınız kimlərdir?

Grenier: Siz elə düşünürsünüzmü ki, o biri personajlarınız daha fəal və yaradıcı ola bilirlər?

Faulkner: Bəli, məsələn, Gaven Stevens. O, yaxşı insan idi, ancaq özünü öz idealına qədər yetişdirə bilmədi. Ancaq onun qohumu olan oğlan-düşünürəm ki, ondan daha yaxşı insan çıxacaq. Məncə, ondan həqiqi insan çıxa bilər.

Grenier: Bəs sizin heç sevmədiyiniz personajınız hansıdır?

Faulkner: Jason. Jason Campson.

Grenier: Bir neçə ay əvvəl sizin barənizdə yazdılar ki, siz başarı və ləyaqətinə görə 5 amerikan yazarının adını sıralamısınız. Wolfe, siz özünüz, Dos Passos, Caldwell və Hemingway. Bu belədirmi?

Faulkner: Yox, elə deyil. Məni düz başa düşməyiblər. Mən yazarları sadəcə onların nələri etməyə cəhd göstərmələrinə və bunu nə dərəcədə bacarmalarına görə sıralamışdım. Thom Wolfe’u mən ona görə birinci yerə qoymuşdum ki, o hamıdan böyük işi görməyə cəhd etmişdi. O öz kitablarına bütün kainatı yerləşdirməyə cəhd etdi və məğlub oldu. Onun məğlubiyyəti ən şərəflisi idi. Sonra mən gəlirəm. Wolfe’dan sonra mən ən çətin işin altına girdim-mənim məğlubiyyətim Wolfe’dan sonra ikinci yerdədir. Qarşılarına qoyduqları məqsədin çətinliyinə görə daha sonra Dos Passos, Caldwell və Hemingway gəlirlər. Hemingway öz imkanlarını yaxşı dərk edirdi, ona görə də bütün dünyanı iynə qabının başına yerləşdirmək əvəzinə öz imkanları daxilində qalmağa üstünlük verdi.

Grenier: Əvvəl-axır sizin nəyə nail olduğunuzu anlamaq üçün kitablarınızı hansı ardıcıllıqla düzmək lazım olduğunu hesab edirsinizmi?

Faulkner: Mən ‘Müqəddəs Antoninin öz taleyinə meydan oxuması’nı, Marlowe’nun pyeslerini, ‘Əhdi-ətiq’i oxuyarkən keçirdiyim hissləri keçirirəm. Yazar və ya nasir- keçmişin əhvalatını yazan uğursuz şairdir. Yazar insana inanır və insan ruhunun qazanacağı zəfəri daha yaxşı və vicdanlı yazmağa çalışır.

Grenier: Son əsərinizə necə yanaşırsınız?

Cavab: Bu, tour de force-dur.

Grenier: Mənə elə gəldi ki, siz onu illər qabaq yazmısınız.

Faulkner: Bəli, ancaq bütün hallarda o tour de force-dur. Mən dəqiq bilirdim ki, nəyə nail olmuşam, ancaq bunu necə etməyi anlamaq üçün mənə düz 9 il lazım oldu. Ancaq mənə nəyin lazım olduğunu bildim (Faulknerin yanındakı ağacdan düşən şabalıd yerə dəyib yuxarı qalxır). Faulkner: Bu şeylərlə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Dünən mən yolun o tərəfindəki parkda oturmuşdum, qəzet oxuyurdum və bir şabalıd qəzetin içindən-‘bats’- keçdi.

Grenier: Mən eşitdim ki, dünən siz bir moda nümayişində olmusunuz. Necə, xoşunuza gəldimi?

Faulkner (xatırlayıb gülür): Çox xoşuma gəldi. Həddən artıq səfeh bir iş idi. Qadınlar komayla oturaraq moda paltarlarında o tərəf-bu tərəfə gedən hündür boylu, sarı saçlı qızlara baxırlar. Orda çəkisi ən az 180 funt olan bir qadın vardı. O özünü bu paltarlardan birinin içinə soxmağa necə ümid edirdi? Bunu anlaya bilmirəm. Əminəm ki, dünən orda olanların hamısını yer üzündən silsəniz, heç kimin bundan xəbəri olmayacaq. Və ya nə vaxtsa kimsə deyə bilər: ‘Madam Jones”un başına nə iş gelib? Onu çoxdan bəri görməmişik’. Bilirsinizmi, belə bir şeir var. Dayanın, necəydi? O şeiri çoxdan bəri xatırlamamışam. ‘İpək geyib boya sürtmüş qadınlar…’. Yox, o deyil (Başını yelləyir. Faulkner müxtəlif şeirlərdən parçaları xatırlayıb inkar edərkən Cynthia Grenier gözləyir).

Grenier: Bağışlayın, mən sizi yubatmıram ki? Güman ki, sizin işiniz var.

Faulkner: Bəli, mən sol sahilə getməliyəm. Əgər indi getsəm, piyada da çataram. Parisdə piyada gəzməyi xoşlayıram, Paris həmişə gözəldir. Xüsusilə evlərin çatıları. Mehmanxananın pəncərəsindən Parisdəki evlərin çatılarına baxmağı çox sevirəm (Faulkner qolunda dəri əlavəsi olan açıq qəhvə rəngli gödəkçəsini geyir, dartınır, ayağa qalxır və yan-yörəyə nəzər salır).

Faulkner: Elə görünür ki, bizim zəmanəmizdə ancaq hökumət bu cür parklar sala bilər (Cynthia Grenier və Faulkner parkdan keçərək maşınların dayanacağına tərəf gedirlər).

Grenier: Gənc yazarlara nə tövsiyə edə bilərdiniz?

Faulkner: Onlar üçün ən əsas məsələ-yazmaqdır. Auditoriya və ictimai fikir barədə düşünməsinlər. Sadəcə sözləri tapmaq və kağızın üzərinə yerləşdirmək lazımdır. Həyatın sonunda geri dönülməz yola çıxmağa hazırlaşanda mühüm olan yeganə şey var: hər şeyə rəğmən geri dönülməz yolun qapısına ‘Burada Kilroy olmuşdur’-yazmaq. Yerdə qalan heç nə önəmli deyildir. Müvəffəqiyyətə fikir verməyin. Dediyim kimi, o, qadına bənzəyir. Onun arxasınca qaçmayın. Qadın kimi itaətkarcasına o sizin dalınızca gələcək. Tek şey önəmlidir: sizin nəyəsə nail olmağınız(Faulkner səmaya baxıb dərindən nəfəs alır). Fransızlarda ‘məşuqə yayı’ məfhumu yoxdur. Təəssüf.

Mənbə: Turan.az