2022-ci il fevralın 24-də Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ukraynaya qarşı elan olunmamış müharibəyə başlayıb və bunu qonşu ölkənin demilitarizasiyası, denasifikasiyası üçün “xüsusi əməliyyat” adlandırıb.
Müharibə qəfilliyi və gözlənilməzliyi baxımından təsadüfi deyildi. NATO, eləcə də Kiyev yaxınlaşan işğaldan xəbərdar idi. Bu, hətta 2014-cü ilin fevralında Moskvayönlü Viktor Yanukoviç rejiminin devrilməsinə cavab olaraq Krımın və Donbasın bir hissəsinin ilhaqından sonra Ukraynanın ləngimiş tam ələ keçirilməsi planının sadəcə davamı deyildi.
Problemin Rusiya tarixinin dərinliklərinə gedib çıxan daha dərin və uzunmüddətli kökləri var. 15-ci əsrdən, pərakəndə rus knyazlıqlarını birləşdirən və Moskoviyanı üçüncü Romanın varisi adlanan Üçüncü İvanın dövründən Avrasiyaya sahib çıxmaq uğrunda tarixi mübarizə gedir. Rusiya monarxiyasının süqutundan sonra titullu Rusiyanın başçılıq etdiyi müstəqil milli respublikalardan formal olaraq təşkil olunmuş Sovetlər ilə Qərb arasında mübarizə davam etdi.
Biz 20-ci əsrdə dünyanın Sovet İttifaqı, sonra isə müstəqil Rusiya adlandırdığı məkana sahib olmaq uğrunda çoxəsrlik döyüşlərə diqqət yetirməyəcəyik. Qərbin SSRİ-yə qarşı mübarizəsi 1991-ci ildə Qırmızı İmperiyanın dağılması və əhəmiyyətli ərazi itkiləri ilə başa çatdı və bunun nəticəsində BMT tərəfindən tanınan yeni müstəqil dövlətlər yarandı. Yeni Rusiyanın (özünü demokratik dəyərlərə sadiq olduğunu bəyan edib) postsovet məkanında nüfuzunu və ərazisi Rusiya imperiyası adlanan ərazidən nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı olan Rusiyanın suverenliyini qoruyub saxlamaq cəhdləri uğursuzluğa düçar oldu. Kriminal özəlləşdirmə, sürətlə korrupsiya, mənəviyyatsızlıq, 90-cı illərin sonunda Çeçenistandakı müharibə Rusiyanı dağılma təhlükəsi astanasına gətirdi. Bir vaxtlar ölmüş, lakin yenidən FSB və XKX-nin şəxsində reanimasiya olunmuş KQB Rusiyanın daralan suverenliyini qorumaq məqsədi ilə hakimiyyəti formal demokratik yolla ələ keçirmək üçün ön səhnəyə çıxır. Lakin dövlətin oliqarxiya, KİV, bütövlükdə cəmiyyət üzərində nəzarəti tətbiq etmək cəhdi ölkənin dayanıqlığını möhkəmləndirmək və Avropanın Şərqə doğru genişlənməsinin qarşısını almaq üçün gözlənilən nəticəni vermədi. Rusiya, neft və qazın qiymətlərinin artmasına baxmayaraq, texnoloji, hərbi və iqtisadi aspektlərdə Qərbdən geri qalmaqda davam etdi.
Vladimir Putinin Rusiya ilə Qərb arasında açıq qarşıdurmanın başlanğıcını qoyan 2007-ci ildə məşhur Münhen çıxışı hadisələrin başlanğıc nöqtəsi oldu və onun kulminasiya nöqtəsi bu gün Ukraynada baş verir.
Putinin 10 fevral 2007-ci ildə Münhen Təhlükəsizlik Konfransındakı çıxışından:
“Müasir dünya üçün birqütblü model nəinki qəbuledilməzdir, hətta qeyri-mümkündür”.
“Bir dövlətin, ilk növbədə əlbəttə, Birləşmiş Ştatların bütün hüquq sistemi, bütün sahələrdə öz milli sərhədlərini keçib: həm iqtisadiyyatda, həm siyasətdə, həm humanitar sahədə digər dövlətlərin də üzərinə öhədliklər qoyulur”.
“Rusiya min ildən artıq tarixə malik ölkədir və demək olar ki, həmişə müstəqil xarici siyasət yeritmək imtiyazından istifadə edib. Biz bu gün bu ənənəni dəyişdirmək fikrində deyilik”.
Bu çıxışdan sonra Putin xarici siyasətini iki istiqamətdə inkişaf etdirdi. Bir tərəfdən o, Rusiya Federasiyasının suverenliyinə təminat müqabilində əməkdaşlıq təklif edərək ABŞ-la danışıqlar aparmağa çalışdı, digər tərəfdən isə Qərblə Rusiyanın maraqlarının toqquşduğu ən yaxın qonşulara güclü təzyiq göstərdi, keçmiş əlaltıları suverenliyini itirməklə hədələdi. Bu, 2008-ci ildə ABŞ-ın köməyi ilə qərbyönlü, o cümlədən anti-Rusiya islahatlarını sürətləndirməyə çalışan Gürcüstanda, daha sonra isə 2014-cü ilin qışında Yanukoviçin moskvayönlü komandasının qaçması ilə başa çatan Maydan hərəkatı zamanı Ukraynada baş verdi.
Suverenliyin itirilməsi təhlükəsi keçmiş SSRİ-nin bütün ölkələri, o cümlədən NATO-nun Baltikyanı ölkələri tərəfindən qəbul edilib və hiss edilib.
Ukraynanın Avro-Atlantik məkana sonrakı inteqrasiyasından müdafiəni təmin etməli olan Krımın və Donbasın bir hissəsinin tutulması istənilən nəticəni vermədi. ABŞ və onun müttəfiqləri bütün sahələrdə Ukrayna ilə Rusiya arasında münasibətlərin reinteqrasiyası proseslərini davam etdiriblər. Bütün bunlar Rusiyanın hərbi-iqtisadi gücünün daha da zəifləməsi ilə eyni vaxtda və üstəlik, sürətləndirilmiş rejimdə baş verdi.
Yenə də Putinin Avropa məkanına inteqrasiya edən Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamaq və prosesi Qərbin Rusiyanın suverenliyinə qəsd etməyəcəyinə dair təminat alveri predmetinə çevirməkdən başqa çarəsi qalmadı.
Müharibə göstərdi ki, qarşıdurma zamanı tərəflərdən heç biri bir addım belə geri çəkilməyib. Eyni zamanda, Putin ölkəni bir növ Şimali Koreyaya çevirərək, cəmiyyəti öz ətrafında səfərbər edə bildi. O, resursları dövlətin əlində cəmləşdirib, oliqarxiyanı və cəmiyyətin narazı hissəsini, eyni zamanda onun siyasətindən narazı olan millətçiləri və liberalları siyasətin periferiyasına sıxışdırıb. O, Rusiyanı Qərbdən asılı olmayan suveren siyasətə malik izqoy dövlətə çevirir. 15 il əvvəl bu barədə danışmağı sevirdi. Bu ikitərəfli dəyənəkdir. Qərbə məhdud beynəlxalq rolu olan Rusiya lazımdır. Bu, doğrudur. Amma digər tərəfdən, hətta müqayisə olunmayacaq qədər kiçik nüvə potensialına malik Şimali Koreya nəinki Cənub-Şərqi Asiyanı, hətta daha böyük bir ərazini gərgin vəziyyətdə saxlayır.
Rusiyanın sirli bir rus ruhu kimi gözlənilməz olduğunu düşünmək səhv olardı. Onun gözlənilməzliyi, Putinin sözləri ilə desək, ekzistensial təhlükə yarananda aşkarlanır və hərəkətə gətirilir. Bu gün Putin rejimi vəziyyəti bu axarda xarakterizə edir. Bu, Rusiyanın hazırkı tarixində və onun Ukraynaya qarşı davranışında əsas məqamdır.
2022-ci il fevralın 24-də müharibə başlayandan bir ildə Ukrayna hərbi-siyasi aspektdə Qərblə inteqrasiya məsələsində sürətli irəliləyiş əldə etdi. Təbii ki, müharibə şəraitində iqtisadiyyatdan söhbət gedə bilməz. Qeyri-rəsmi olaraq Ukraynanı bu gün Aİ və NATO-nun bir hissəsi adlandırmaq olar. Rusiya-Ukrayna münasibətlərinin müharibə əvvəli bir dövlətdə inkişaf etdiyini təsəvvür etsək, Zelenskinin “Sluqa naroda” partiyasının müharibədən əvvəlki reytinq itkisinə əsasən, Ukraynanın daha çox qərb yönlü siyasətinin zəifləməsi və Şərqə oriyentasiyası barədə danışmaq olar.
Ən azından, geosiyasi üstünlüklərini mühüm sayan ictimai rəydəki dalğalanmalar Avroatlantik ictimaiyyətin xeyrinə deyildi. Bu gün Ukraynada, xüsusən də ölkənin rusdilli şərqində ictimai rəy bir vaxtlar loyal ərazilərə gətirdiyi dağıntılar və ölümlər səbəbindən Rusiyanın xeyrinə deyil, nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişib. Bu şəraitdə, taktiki ərazi və maddi itkilərə baxmayaraq, orta strateji perspektivdə Ukraynanın Avropanın tamhüquqlu hissəsinə çevrilmək şansı artır ki, bu da ona Avropa məkanında aparıcı dövlət olmaq üçün əhəmiyyətli dividendlər verəcək.
Putinin fevralın 21-də Federal Məclisə müraciətində elan etdiyi SHS 3-ün birtərəfli qaydada dondurulması ilə bağlı son qərarı 1986-cı ildə Reykyavikdə strateji hücum silahlarına dair Qorbaçov-Reyqan müqavilələrindən sonra ilk dəfə hücum silahlanması yarışında yeni mərhələ açır. Bu, Putinin Ukraynada Qərblə hazırkı qarşıdurmada geri çəkilməyəcəyini deməyə əsas verir.
Onun arxasında, bir dəstə olaraq, mövcud sərhədləri daxilində Rusiyanın ölümünə bərabər olan suverenliyin itirilməsinin ekzistensial təhlükəsi var.
Qərbə Ukrayna və Rusiyanın postsovet məkanına iddialarından əl çəkməsi lazımdır, bunsuz kompromis mümkün deyil. O, prinsipcə, Avropa məkanına inteqrasiyası dondurulmuş və Moskva ilə istənilən anlaşmanı gətirməyən Moldova və Gürcüstanla bağlı mövcud kompromis təcrübəsi baxımından rasional deyil.
ABŞ prezidenti Co Baydenin fevralın 21-də Kiyevdə prezident Vladimir Zelenski ilə görüşdən sonra Varşavada etdiyi çıxış Qərb Alyansını Rusiyanı uzun müddət mühasirəyə almağa və Ukraynaya dəstək verməyə çağıran müharibə şeypurunn gurultulu səsini xatırladır. Onun sözlərinə görə, Ukrayna azadlıq uğrunda qələbələrə və faciələrə hazırdır.
Baydenin Varşava çıxışından:
“Rusiya Ukraynaya müdaxiləni dayandırsa, bu, müharibənin sonu olacaq. Əgər Ukrayna Rusiyaya qarşı müdafiəni dayandırsa, bu, Ukraynanın sonu olacaq. Ona görə də biz birlikdə çalışırıq ki, Ukrayna özünü müdafiə etsin”.
Yəni, bu o deməkdir ki, Qərb Putini sakitləşdirmək üçün Ukraynada uduza bilməz, çünki bu, bütün postsovet məkanında Qərbin özünün maraqları üçün ekzistensial təhlükəyə çevriləcək və Qərb dəyərlərinin Şərqə doğru genişlənməsinin zəifliyini artıracaq.
Beləliklə, biz Qərbin və Şərqin bir-birinə zidd şərh olunan iki ekzistensial təhlükəsinin toqquşmasının mövcudluğunu və güclənməsini görürük. Pat vəziyyətindən yeganə mümkün çıxış yolu nüvə müharibəsi təhlükəsidir. Bu, Moskvanın müharibə başlayandan əsas kozırıdır. İndi SHS müqaviləsini dondurmaqla bu istiqamətdə real addım atdı.
Lakin Vaşinqton üçün bu həm də böhranın həlli üçün üstünlük verilən variantdır. Belə bir müharibənin real təhlükəsi ekzistensial təhlükələrin aradan qaldırılması üçün danışıqlar platformasına çevriləcək, lakin Ukrayna məsələsi mütləq həllini tapmalıdır. Onun mahiyyəti yaxın gələcəkdə Rusiyanın suverenliyi müqabilində Ukraynanın azadlığı əldə etməsindən ibarətdir.
Mehman Əliyev
Turan.az
