Mərkəzi Asiya Qərbin sanksiyalarından yan keçmir

Rusiya ilə Ukrayna arasında davam edən müharibə bütün dünyanı yeni siyasi və iqtisadi reallığa uyğunlaşmağa məcbur edir. Sanksiyalar, əks-sanksiyalar və mövcud istehsal və təchizat zəncirlərinin məhv edilməsi bəziləri üçün ciddi problemə, digər dövlətlər üçün isə yaşamaq məsələsinə çevrilir. Orta Asiya ölkələri də bu vəziyyətdən dərin təsirlənir.

Orta Asiya dövlətlərinin öz problemləri var. Onların dənizə çıxışı yoxdur və Rusiya, Çin, Əfqanıstan və İran kimi ölkələrlə əhatə olunub. Onların Avropaya birbaşa çıxışı yalnız Xəzər dənizindən keçir. Üstəlik, bu dövlətlər əsrlər boyu qonşu Rusiya ilə iqtisadi və mədəni baxımdan sıx bağlı olublar.

Sıx iqtisadi əlaqələr bu ölkələrlə Rusiya arasında daim artan ticarət həcmində özünü göstərir. Belə ki, 2019-cu ildən 2023-cü ilin sonuna qədər Özbəkistan Rusiya Federasiyası ilə qarşılıqlı ticarətin həcmini iki dəfə artıraraq 10 milyard dollara çatdırıb. Qazaxıstan və Rusiya arasında xarici ticarətin həcmi 2019-cu ildəki 19,6 milyard dollardan 2023-cü ilin 10 ayında 21,3 milyard dollara yüksəlib. Oxşar tendensiya Qırğızıstanda da müşahidə olunub. 2022-ci ildə Qırğızıstan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında ticarət dövriyyəsi 37% artaraq 3,4 milyard dollara çatıb. 2023-cü ilin birinci yarısında ticarət dövriyyəsi 17,4% artıb.

Lakin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Rusiya Federasiyası arasında ticarət dövriyyəsinin artmasının Moskvaya qarşı sanksiyalar rejimindən yan keçməsi ilə əlaqələndirmək olmaz. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, Qırğızıstan əvvəllər ticarət mərkəzi olub – bu, Çin mallarının MDB və Avropa bazarlarına çatdırılması üçün ən əlverişli quru dəhlizidir. Mərkəzi Asiyanın iki ən böyük bazarı – Qırğızıstan Dordoi və Kara-Suu ətrafında nəhəng iqtisadi sektor inkişaf edib. Bu vəziyyət Qırğızıstan hakimiyyəti üçün əsl başağrısına səbəb olur, çünki bu bazarlar dövlət daxilində dövlətlər kimi fəaliyyət göstərir.

Mövcud vəziyyəti nəzərə alaraq, 2023-cü ilin martında Qırğızıstanın Baş naziri A.Japarov bazar sahiblərini nəzarət-kassa aparatlarının məcburi tətbiqinə və sahibkarların fəaliyyətində şəffaflığı təmin etməli olan elektron qaimə-fakturalardan istifadəyə qarşı mitinqlər təşkil etməkdə ittiham edib. qaçaqmalçılığa maneə qoydu. Lakin 2023-cü ilin dekabrında vəziyyət yenidən gərginləşdi. Bunun həlli üçün Qırğızıstan prezidenti “Dordoy” bazarının ticarətçiləri ilə görüşüb.

İslahatın mahiyyətindən, o cümlədən nəzarət-kassa aparatlarının məcburi tətbiqindən danışan Prezident qeyd etdi ki, “…innovasiyanın əsas məqsədi kölgə iqtisadiyyatına qarşı mübarizədir. Məsələn, Çindən bizə gələn malların həcmi 14 milyard dollardır. Amma bizim statistik rəqəmlərə gəlincə, bu məbləğ 4 milyarda çevrilir. Bu o deməkdir ki, kölgə iqtisadiyyatı mövcuddur. Hər şeyi topdan satırlar, vergi ödəmirlər. Yalnız kassa aparatının tətbiqi ilə ölkəmizdə real mal axınını öyrənə biləcəyik”.

Beləliklə, Ukraynada gizli iqtisadiyyatın problemlərini üzə çıxaran müharibə Qırğızıstanda da daxili siyasi prosesləri gərginləşdirdi. Bu, ticarət mafiyasının yaratdığı çətinlikləri aradan qaldırmaq imkanı yaratdı. Qərb anlayır ki, hər şey kənardan göründüyü qədər sadə deyil. Bunu ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken də təsdiqləyib. O qeyd edib ki, ABŞ sanksiyalara əməl olunmasını diqqətlə izləyir. “Biz başa düşürük ki, bəzən bunu biznesinizə zərər verməyəcək şəkildə etmək üçün vaxt lazımdır”, deyə Blinken qeyd edib.

Birləşmiş Ştatlar Mərkəzi Asiyadakı tərəfdaşlarına hansı daşınmaların şübhəli göründüyü barədə xəbərdarlıq edir. Beləliklə, region dövlətlərinin sanksiyalardan yan keçməsinə dair heç bir sübut yoxdur. Fiziki şəxslər tərəfindən faktlar təqdim edildikdə hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən araşdırılır. Xüsusilə, Qırğızıstanda Rusiyaya pilotsuz uçuş aparatlarının tədarükü ilə məşğul ola biləcək şirkətlərə qarşı araşdırma aparılır.

Ümumiyyətlə, Mərkəzi Asiya ölkələrində təkrar ixrac0 problemi sistem səviyyəsində həll olunur. Qazaxıstan da sanksiyalardan yan keçmək üçün platformaya çevrilməyəcəyini dəfələrlə bəyan edib. Amma o, Moskvanın ən yaxın iqtisadi tərəfdaşlarından biridir və onun müttəfiqidir, bir çox birgə inteqrasiya layihələrində – KTMT güc blokundan tutmuş vahid iqtisadi məkan formalaşdıran Avrasiya İttifaqına qədər. Üstəlik, Qazaxıstan və Rusiya dünyanın ən uzun sərhədinə malikdir – 7,5 min kilometr, bu, özlüyündə münasibətlərin sıxlığından xəbər verməlidir.

Üstəlik, Astana mühakimə yürütməkdə müstəqillik nümayiş etdirir və müxtəlif geosiyasi vəziyyətlərə çox çevik və düzgün cavab verir, bütün böyük dövlətlərlə qarşılıqlı əlaqələri uğurla balanslaşdırır. Qazaxıstanda buna çoxvektorlu siyasət deyirlər. Astana Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etmir və bu başadüşüləndir, lakin o həm də özünü onlardan yan keçmək üçün platformaya çevirməyə imkan vermir.

Qırğızıstanın təşəbbüsü kimi, elektron yük qaiməsi 2023-cü il aprelin 1-dən Qazaxıstan tərəfindən də tətbiq edilib. Aİİ ölkələri ilə qarşılıqlı ticarətdə elektron qaimə-fakturaların məcburi qeydiyyatı tətbiq edilib. Bu, real vaxt rejimində malların bütün hərəkət zəncirini izləməyə imkan verəcək.

Özbəkistan əmin edib ki, Avropa mallarının Rusiyaya təkrar ixracına gəldikdə sanksiyalara əməl edəcək. Avropa İttifaqı da bununla bağlı anlayış ifadə edib.

“Biz Özbəkistandan bütün sanksiyalara əməl etməyi tələb etmirik; bu, çox çətin olardı. Ancaq biz Rusiya silahlı qüvvələri üçün xüsusilə vacib olan çox az sayda – təxminən 45 məhsul müəyyən etdik. Biz isə bu malların Özbəkistan kimi üçüncü ölkələrdən təkrar ixracının qarşısını almağa sadiqik”, – deyə Daşkəndlə bir ildir fəal danışıqlar aparan Aİ-nin sanksiyalar üzrə xüsusi nümayəndəsi David O’Sullivan bildirib.

Ümumiyyətlə, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin, xüsusən də Rusiya ilə sıx bağlı olan dövlətlərin mövqeyi aydın və məqbuldur. Tacikistan və Qırğızıstanın Rusiya ilə fasilədən sağ çıxması çətin olacaq. Milyonlarla əmək miqrantı, o cümlədən qeyri-leqal əmək miqrantı işləmək üçün şimal qonşularına getməyə davam edir. Düşənbə həm də qeyri-sabit Əfqanıstana yaxınlığını nəzərə alaraq Moskvanın hərbi imkanlarından asılıdır. Aydındır ki, hətta köhnə və zamanın sınağından keçmiş tərəfdaşlar da Rusiyanın hazırkı kursuna müəyyən ehtiyatla yanaşırlar.

Bu və digər amilləri nəzərə alaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin siyasi dairələri sanksiyalar siyasətinə son dərəcə ağrılı reaksiya verirlər. Amma eyni zamanda, buna anlayışla yanaşır və qaçaqmalçılıq üçün arxa qapıya çevrilməyə çalışmırlar.(Turan)