Çuxursaadın coğrafiyası və demoqrafiyası qeyri-dəqiqliyi qəbul etmir

Azərbaycan mətbuatında zaman-zaman “qərbi” azərbaycanlılarla, yəni, çuxursaadlılarla bağlı deportasiya, soyqırım, etnik təmizləmə, bu ərazilərdə Azərbaycan mədəni irsinin izlərinin məhv edilməsi və s. problemlər səsləndirilir. Bu baxımdan dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş, o cümlədən Azərbaycanda məskunlaşan, çuxursaadlılar müxtəlif sayda, hətta 5 milyon nəfərə qədər göstərilir. Müxtəlif sayda deportasiya edilənlər, soyqırım qurbanları, qaçqınlar göstərilir.

Məhz bu rəqəmlər ətrafında xüsusilə sosial şəbəkələrdə müzakirələr və mübahisələr gedir. Bəziləri bu rəqəmləri həddən artıq şişirdilmiş, uydurulmuş, reallıqdan uzaq hesab edir. Digərləri isə əksinə, 5 milyon Çuxursaad azərbaycanlı rəqəmini dəstəkləyir. Lakin tərəflərdən heç biri bu cür bəyanatların “lehinə” və ya “əleyhinə” bir dənə də olsun arqument və fakt gətirmir.

Bu arada belə mürəkkəb tarixi problemlərin nəzərdən keçirilməsi etnosiyasi tarix, etnologiya, etnik demoqrafiya, tarixi coğrafiya və digər elmi sahələr üzrə xüsusi hazırlıq tələb edir.

Mən də öz növbəmdə hörmətli oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm ki, Çuxursaad azərbaycanlılarının sayı məsələsinin gündəmə gətirilməsi ilk dəfə deyil. Əvvəllər, o cümlədən sovet dövründə, Azərbaycanda, hətta Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ikinci 1989-cu ili davam etməsinə baxmayaraq, Çuxursaadın tarixi, etnologiyası, demoqrafiyası və tarixi coğrafiyası ilə bağlı məsələlərə toxunulmayıb. Sizin sadiq bəndəniz bir tarixçi-etnoloq və etnodemoqraf kimi 1989-cu ildən Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq onlarla məqalə və kitablarında qaldırılan məsələləri araşdırıb. “XIX-XX əsrlərdə İrəvan quberniyası əhalisinin etnik tərkibinin dəyişilməsi” (Bakı, 2008) adlı fundamental monoqrafiyama diqqəti xüsusilə cəlb etmək istərdim, çünki bu monoqrafiyada Çuxursaad azərbaycanlıları ətrafında qaldırılan bütün sual və problemlərə elmi əsaslandırılmış cavablar verilir.

1 oktyabr 1827-ci ildə qalanın rus qoşunlarına təslim edilməsi zamanı Azərbaycanın İrəvan şəhərinin panoraması. Rəssam Frans Rubo.

İrəvan yaxınlığındakı Cəfərabad kəndində Çuxursaad əmiri Pir Hüseyn Saadlının məqbərəsi (XV əsrin 1-ci qərinəsi)

Kitabda çoxlu mötəbər mənbələr, yeni faktlar və sübutlar əsasında Çuxursaad vilayətinin və İrəvan quberniyasının ta qədim zamanlardan günümüzə qədər Azərbaycana və Azərbaycan xalqına məxsus olmasının tarixi və etnosiyasi konsepsiyasının elmi əsaslandırılması irəli sürülüb. Bu kitab Azərbaycanın bölgələrindən biri – Çuxursaad haqqında etnosiyasi tarix, etnologiya, tarixi coğrafiya, etnik demoqrafiya və etnik statistikanın fənlərarası araşdırılması sahəsində Azərbaycan tarixşünaslığında ilk belə təcrübədir. Həmçinin kitabda etnik tərkib, əhalinin miqrasiyası, ermənilərin bölgəyə köçürülməsi və yayılmasına, XIX-XX əsrlərdə azərbaycanlıların İrəvan quberniyasında və müasir Ermənistanın ərazisində məhv edilməsi, deportasiyası və doğma yurdlarından tamamilə çıxarılması məsələlərinin etnosiyasi cəhətlərinə xüsusi diqqət yetirir.

Bu monoqrafiyadan bəzi parçaları təqdim edirik.

Son 500-600 ildə Qızılbaş məmləkətinin tərkib hissəsi olan Şimali Azərbaycan Şirvan (mərkəz – Şamaxı), Qarabağ (mərkəz – Gəncə) və Çuxursaad (mərkəz – İrəvan) vilayətlərinə bölünmüşdür. XVIII əsrin 50-ci illərində Qarabağ xanı Cənubi Azərbaycanın Qapanat əyalətini ələ keçirdi. Çuxursaadın tərkibinə İrəvan, Naxçıvan və Şərqi Şuragel əyalətləri daxil idi. Rus hakimiyyəti onun tərkibinə Yuxarı Borçalıdan olan Pəmbək mahalını da əlavə edərək Şuragellə birləşdirdi. 1849-cu ildə Çuxursaad yerində sovetləşməyə qədər mövcud olan eyni hüdudlarda İrəvan quberniyası təşkil edildi.

Şuragel: Aleksandropol (Gümrü) azərbaycanlıları

Lakin müasir Ermənistanın ərazi tərkibi Çuxursaaddan bir qədər fərqlidir. Böyük dövlətlərin, eləcə də Sovet Rusiyasının köməyi ilə Rusiya imperiyasının erməni dayağı süni şəkildə Ermənistan Respublikasına, sonra isə Ermənistan SSR-ə çevrildi. 1918-1921-ci illərdə ermənilər İrəvan quberniyasının böyük hissəsini, həmçinin keçmiş Qarabağ vilayətinin (Yuxarı Borçalının (Loru) və Yuxarı Qazax-Şəmşədilin) və Qapanatın bir hissəsini ələ keçirdilər. Bu dayaq Rusiya inzibati bölgüsünə görə aşağıdakı Azərbaycan ərazilərindən: İrəvan quberniyasının Aleksandropol (Pəmbək-Şuragel), Eçmiədzin, Yeni Bəyazid, İrəvan (Sədərəkdən başqa) qəzaları, Şərur-Dərələgəz qəzasının Dərələgəz hissəsi və Naxçıvan qəzasının Məvazii-Xatun mahalı (1928-ci ildən), Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasının (Qapanat-Zəngəzurun) qərb hissəsi və Qazax qəzasının cənub hissəsi, Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasının Loru hissəsi və Qars vilayətinin Ağbaba (Qərbi Şuragelin mahalı) hissəsindən ibarət idi.

İndiki Ermənistanın sərhədləri heç bir zaman nə coğrafi, nə siyasi, hətta inzibati bütövlükdə olmayan torpaqları birləşdirir. Ermənistan SSR-in yaranması zamanı tarixi Çuxursaad azərbaycanlılarının sırasına tarixi Qarabağ vilayəti və Qapanat torpaqlarının azərbaycanlıları da əlavə olundu. Buna baxmayaraq, müasir Ermənistanın ərazi və demoqrafik əsasını Çuxursaad torpaqları və Çuxursaad azərbaycanlıları təşkil edirdi. Başqa torpaqların azərbaycanlıları bu gün Çuxursaad azərbaycanlıları sayılırlar.

1817-ci ildə Gülüstan müqaviləsi və Buxarest sülhündən sonraki sərhədləri olan Zaqafqaziya ərazisinin xəritəsi

Bu baxımdan Çuxursaadla bağlı qaldırılan məsələlərə müasir Ermənistanın ərazi çərçivəsində nəzərdən keçirəcəyiq. Amma əvvəlcə qeyd edək ki, Şimali Azərbaycanın əhalisi XIX əsrin birinci qərinəsində 1 milyon nəfərdən çox idi. Türk-müsəlman əhalisi 90%-ə yaxın, o cümlədən azərbaycanlılar ümumi əhalinin 75%-ni təşkil edirdi. 1724-1728-ci illər Osmanlı siyahıyaalınmasının məlumatlarının tarixi-demoqrafik təhlilinə əsasən, Osmanlı-Qızılbaş müharibəsindən (1723-1727) sonra Çuxursaadın 171 min nəfərlik ümumi əhalisində azərbaycanlıların sayı 131 minə qədər azalmışdır. Rusiya istilası ərəfəsində 1826-cı ildə Çuxursaadın əhalisi 299 min nəfər, onların arasında 188,2 min (62,9%) azərbaycanlı idi. 1804-1813-cü illərdə vilayətə Qazax-Şəmşədil, Borçalı, Gəncə və Qarabağdan 15 minə qədər azərbaycanlı və kürd köçmüşdü.

1796-cı ildə İrəvan şəhəri

Müasir Ermənistan ərazisinin əhalisinin etnik tərkibi XIX-XX əsrlərdə Çuxursaaddakı ilə eyni idi. 1826-cı ildə bu ərazidə ümumi əhalinin 255,9 min nəfəri arasında 177,2 min (69,2%) müsəlman, o cümlədən 158,2 min (61,8%) azərbaycanlı yaşayırdı. Müsəlmanları qovmaq və xristianları onların torpaqlarına yerləşdirməklə Rusiyanın Qafqazda erməni forpostu yaratmaq siyasəti xalqlar arasında etno-demoqrafik tarazlığı kəskin şəkildə dəyişdirdi. 1801-1831-ci illər ərzində müasir Ermənistanın ərazi sərhədləri daxilində olan Çuxursaadda 10.000 azərbaycanlı həlak olmuş, 16.000 kürd dahil olmaqla 63.000 müsəlman qaçqın olmuşdur. Onlar əsasən Qızılbaş məmləkətinə getdilər. Qalanları, yəni 10.000 azərbaycanlı və 12.000 kürd Osmanlı İmperiyasına (Qars və Bəyazid əyalətlərinə) köçdü. Onların yerinə eyni ölkələrdən rus hakimiyyəti 134 minə qədər erməni və digər xristianları, həmçinin yezidiləri köçürüb.

Əyalətlərin 1829-1833-cü illərdəki rus kameral təsvirlərinin məlumatlarına görə, Çuxursaad əhalisinin tərkibində 104,8 min azərbaycanlı (32,4%) qalmış, ermənilərin sayı isə 211,6 min nəfərə çatmışdır. İrəvan şəhərinin əhalisi 12 min nəfərə qədər azalmışdır. Təcavüzkar siyasətini davam etdirən Rusiya 1878-ci ildə müharibə nəticəsində Qars və Batum vilayətlərini Türkiyədən aldı. 1878-1882-ci illər ərzində Qars vilayətini 98 min türk və azərbaycanlı tərk etdi.

İrəvan azərbaycanlıları. ХХ əsrin əvvəlləri

Qars vilayətində 1897-ci ilin ən dəqiq rus siyahıyaalınmasına əsasən, 145,9 min (50,2%) müsəlman arasında 41,2 min azərbaycanlı (onların bəziləri Çuxursaaddan köçənlər) olmuşdur. 1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində azərbaycanlılar (1.992 min nəfər, o cümlədən bəzi azsaylı xalqlar) Cənubi Qafqaz əhalisi arasında ən böyük etno-dini qrup olaraq qalırdı. 1831-1914-cü illərdə Çuxursaad azərbaycanlılarının sayı artaraq 270,4 min (27,6%) nəfərə çatdı. 1804-1828-ci illərdə Osmanlı İmperiyasına (10 min) və Qızılbaş məmləkətinə (37 min) köçən azərbaycanlıların sayı müvafiq olaraq 20 min nəfərə və 55 min nəfərə yüksəldi. Çuxursaad azərbaycanlılarının dünya üzrə ümumi sayı 345,4 min nəfər təşkil edirdi.

1886-cı il siyahıyaalınmasına görə Ermənistandakı azərbaycanlılar

Azərbaycanın gələcək faciəsinin proloqu 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası idi. Azərbaycan üçün faciəli 1801-1831-ci illərdən sonra 1914-1921-ci illər ən böyük milli faciə – ermənilər və bolşeviklər tərəfindən törədilmiş türk-müsəlman soyqırımı ilə fərqlənir. 1914-cü ilin dekabrında–1915-ci ilin fevralında rus cəza qoşunları və erməni hərbi dəstələri yerli ermənilərlə birlikdə Qars və Batumun türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım törətdilər. Qars vilayətində azərbaycanlılar da daxil olmaqla 31 min müsəlman vəhşicəsinə qətlə yetirilib. 1917-ci ilin sonunda Çuxursaadda 298,2 min (23,5%) müsəlman, o cümlədən 282,8 min (22,2%) azərbaycanlı yaşayırdı. Rusiya imperiyasının süqutu və bolşevik Rusiyasının müharibədən çıxması Qarsda və İrəvanda azərbaycanlıların soyqırımını davam etdirən ermənilər üçün əlverişli şərait yaratdı. Təkcə 1918-ci ilin yanvar-fevral aylarında İrəvan quberniyasında 211-ə qədər azərbaycanlı kəndi yer üzündən silinib, ən azı 27 min insan məhv edilib, qalanları isə qaçqın düşüb. Ermənilərin azərbaycanlı-müsəlman əhalisinə qarşı etnik təmizləmə və soyqırım siyasəti nəticəsində onların sayı 1919-cu ildə 58,5 min nəfərə, 1920-ci ilin sonunda sovetləşmə zamanı isə 10 min azərbaycanlıya qədər azalmışdı.

İrəvan quberniyasından olan müsəlman qaçqınların sayı ilə bağlı bəzi rəqəmlər də Ermənistan hökumətinin cinayətkar əməllərinin geniş miqyasından xəbər verir. Rəsmi mənbələrə görə, 1919-cu ilin oktyabrına qədər təkcə Qarsda Eçmiədzin və Sürməli qəzalarından 25 minə qədər müsəlman toplanmışdı. Azərbaycanın rəsmi məlumatına görə, noyabrın sonunda müasir Ermənistan ərazisindən Azərbaycanda dövlət yardımı almış 77 minə yaxın qaçqın qeydə alınıb. Bundan əlavə, Naxçıvanda, Şimali Azərbaycanın qalan hissəsində və Qızılbaş məmləkətində təxminən 16.000 qeydiyyatsız qaçqın ola bilərdi. Çuxursaad torpaqları sırf erməni əraziləri yaratmaq üçün azərbaycanlı sakinlərdən ermənilər tərəfindən səylə təmizləndi və onlardan ibarət Ermənistan dövləti yarandı.

1921-ci ildə Türkiyə ilə Rusiya arasında Moskva müqaviləsi və Rusiyanın iştirakı ilə Türkiyə ilə Cənubi Qafqazın üç respublikası arasında bağlanmış Qars müqaviləsi bu ölkələr arasında dövlət və respublika sərhədlərini müəyyən etdi. Yalnız 1921-ci ilin payızında azərbaycanlılara öz doğma torpaqlarına, artıq indiki Ermənistana / Çuxursaada qayıtmağa icazə verildi. 1926-cı ilə qədər 108 minə yaxın qaçqından yalnız 74 mini geri qayıtdı ki, bu da daşnakların hakimiyyəti illərində Ermənistanı tərk etməyə məcbur olmuş sağ qalan azərbaycanlıların sayının 69 faizini təşkil edirdi. Belə ki, Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılması ərəfəsində Ermənistanda və Qarsda məskunlaşan 303 min Çuxursaad azərbaycanlıdan ən azı 180 min nəfəri 1918-1920-ci illərdə azərbaycanlı-müsəlman əhalisinə qarşı erməni soyqırımı siyasəti nəticəsində həlak olub. Ümumiyyətlə, 1914-1915 və 1918-1921-ci illərdə ermənilər 0,6 milyon azərbaycanlı-müsəlman əhalisini məhv etməyə, 30 min km² Azərbaycan torpağını onlardan təmizləməyə nail olublar.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sovetləşmə zamanı müasir Ermənistanın ərazi-demoqrafik əsasını İrəvan quberniyasının dörd yarım qəzası təşkil edirdi. Bunlara Ağbaba, Sisyan, Qapanat azərbaycanlılarını da əlavə etmək lazımdır. 1639-cu ildə Osmanlı fəthinə qədər Ağbaba, 1534-cü ilə qədər Qars olduğu kimi Çuxursaadın ayrılmaz hissəsi idi. Naxçıvanın Sisyan mahalı da XVIII əsrin 50-ci illərinə qədər Çuxursaadın tərkibində olub. Ona görə də Ağbaba və Sisyan azərbaycanlıları tarixi çuxursaadlılardır. Qapanatın erməni hissəsinin (Qafan və Meğri) azərbaycanlıları da onlara yaxın idilər. Qazax-Şəmşədil (Dilican) və Lorudan olan Ermənistan azərbaycanlılarının qalan hissəsi keçmiş Qarabağ vilayətinin sakinləri idi. Deməli, 1922-ci il siyahıyaalınmasına görə, Ermənistandakı 77,8 min azərbaycanlının 83 faizini köklü çuxursaadlılar təşkil edirdi.

Lakin Azərbaycanın bütöv bölgəsinin unudulmuş azərbaycan mənşəli tarixi adının – Çuxursaad və onun yerli sakinlərinin – çuxursaadlılar yeni “Ermənistan” və “ermənistanlı” anlayışı ilə əvəz olundu. 1990-cı illərdə mütəxəssislərlə məsləhətləşmədən Ermənistandan bəzi gəlmələr arasında Çuxursaadı adlandırmaq üçün düzgün düşünülməmiş termin – “Qərbi Azərbaycan” işlənmişdi. Ya diqqət yetirmədilər, ya da tarixi Azərbaycanda, daha dəqiq desək, Cənubi Azərbaycanda uzun müddət İran ostanını – keçmiş Urmiya əyalətini adlandırmaq üçün istifadə edilən “Qərbi Azərbaycan” adının mövcudluğundan xəbərsiz olublar. Bununla da bütöv Azərbaycan miqyasında tarixi-coğrafi, etno-siyasi və etnodemoqrafik dolaşıqlıq yaratdılar. Bundan əlavə, Çuxursaadın öz tarixi tələffüzü azərbaycanca Çuxursəəd, Çuxursədd və Çuxursəd kimi təhrifə məruz qalmışdır.

Çuxursaad azərbaycanlılarının Ermənistanda soyqırımı, etnik təmizləmə və miqrasiyasından sonra onların 1926-cı ildə ölkələr üzrə məskunlaşması bu şəkildə: Ermənistan SSR-də 90,6 min (10,3%), Azərbaycanda 21 min, İranda 55 min və Türkiyədə 22 min, yəni cəmi – 189 min nəfər idi.

1926-cı il siyahıyaalınmasına görə Ermənistandakı azərbaycanlılar

Siyahıyaalınma məlumatlarına görə 1939-cu ildə Ermənistanın azərbaycanlı əhalisi artaraq 130,9 min nəfərə (10,2%) çatıb. İkinci Dünya Müharibəsində Ermənistandan 25 minə yaxın həlak olmuş azərbaycanlı SSRİ-nin qələbəsinə töhfə verib. 1946-1947-ci illərdə Ermənistandakı azərbaycanlıların sayı təxminən 110-115 min nəfər və ya respublika əhalisinin 9,7-10,2 faizini təşkil etmişdir. Çuxursaad azərbaycanlılarının tarixində üçüncü faciəli mərhələ yetişməkdə idi.

Stalinin 1947-ci ildə Ermənistan SSR-dən yerli azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi və əcnəbi ermənilərin onların torpaqlarında və evlərində məskunlaşdırılması haqqında fərmanı

Sovetlərin türk ərazilərinin ilhaqı planlarında Sovet Ermənistanı ən əlverişli hərbi-coğrafi mövqe tuturdu. Ermənistanın azərbaycanlılardan təmizlənməsi erməni dayaqlarının möhkəmləndirilməsi planlarının tərkib hissəsi idi. Stalinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli fərmanında 1948-1950-ci illərdə Ermənistandan 100 min kolxozçunun və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycana köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Deportasiya prosesi uzandı və Stalinin ölümündən sonra köçürülmə azaldı. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 14 oktyabr 1954-cü il tarixli məlumatına görə, 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan 11.914 təsərrüfat (53.000 nəfər) köçürülmüşdür. Eyni zamanda sağ qalan deportasiya olunmuş azərbaycanlıların təxminən 40-45%-i öz kəndlərinə qayıtdı. Buradan belə nəticə çıxır ki, 1953-cü ilin sonunda Ermənistanda 86 min azərbaycanlı, Azərbaycanda isə 29 minə yaxın yeni Ermənistan azərbaycanlısı var idi. Buna görə də 1959-cu il siyahıyaalınmasında Ermənistanda cəmi 107,7 min (6,1%) azərbaycanlı qeydə alınıb.

1959-cu il siyahıyaalınmasına görə Ermənistan SSR-də azərbaycanlılar

Şübhəsiz ki, Ermənistan hakimiyyətinin təcavüzkar və millətçi siyasəti azərbaycanlıların sayının dinamikasına öz təsirini göstərdi. 60-cı illərin ikinci yarısından onların Ermənistandan kənara miqrasiyası artıb. 1979-cu il siyahıyaalınmasında cəmi 161,8 min (5,3%) azərbaycanlı var idi. 80-ci illərin sonlarında azərbaycanlıların sayının artmasına əmələ gələn tendensiyalar təsir etdi. 1988-ci ilin əvvəlində Ermənistanda onlar maksimum 173-178 minə, müsəlman kürdlərlə birlikdə isə 175-180 minə çatır. 40 il sonra, 1987-ci ildə dördüncü faciəli mərhələ başlanmış və 1987-1991-ci illər ərzində, əsasən, 1988-ci ildə bütün yerli azərbaycanlı-müsəlman əhalisi (175-180 min nəfər) Ermənistandan qovulmuşdur.

1927-1988-ci illər ərzində Ermənistandan gəlmə azərbaycanlıların ümumi sayı təxminən 330 min nəfər (1948-1953-cü illərin deportantları, 60-80-ci illərin miqrantları və 1987-1991-ci illərin qaçqınları) olmalıdır. Azərbaycanda Çuxursaad azərbaycanlılarının (1918-1920-ci illərdə Ermənistandan qaçqınlar) sayı artaraq 75,6 min nəfərə çatıb. Dağılma ərəfəsində SSRİ-də (əslində hamısı AzSSR-də) 406 min, Türkiyədə 90 min, İranda isə 259 min Çuxursaad azərbaycanlısı yaşayırdı. Ümumilikdə dünyada 755 min Çuxursaad azərbaycanlı var idi. Bu gün dünyada Çuxursaad azərbaycanlılarının sayı 1,18 milyon nəfərə çata bilər və Ərəbistan yarımadası, Qərb və digər ölkələrinə ehtimal edilən miqrantlar nəzərə alınmaqla onların sayı təxminən 1,2 milyon nəfər olacaq.

Son 220 ildə Çuxursaad azərbaycanlıları Şimali Azərbaycan tarixində milli sarsıntıların ümumi gedişatında dörd faciəli mərhələ yaşayıblar. Onlar Rusiyanın təcavüzkar və müstəmləkə siyasətinin, ermənilər tərəfindən törədilmiş soyqırımın, kommunist rejiminin repressiyalarının qurbanı olublar. Nəticədə bu tarixi dövr ərzində çuxursaadlılar yüz minlərlə insan itki verdiyinə görə onların sayı daha az olmuşdur.

Rafiq Səfərov,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

Bakı, 29 sentyabr 2022-ci il